Draaien progressief-orthodoxe christenen de Bijbel om?

“de Schrift zégt A, maar bedóélt B. Iemand noemde dat eens treffend de protestantse verdwijntruc.”
ds. C.H. Hogendoorn [1]

“[dat] de Bijbel als een lastig Boek beschouwd wordt dat door onze vindingrijke hermeneutiek nodig geüpdatet moet worden.”
dr. A.A.A. Prosman [2]

“Niet de menselijke auteur bepaalt de betekenis, laat staan de Goddelijke Auteur, maar de mens die de tekst leest.”
dr. P. de Vries [3]

Als we gewoon lezen wat er staat, dan hebben we genoeg om te begrijpen wat de Here van ons vraagt.
Dhr. T.L. Bruinius [4]

Orthodoxe christenen die door de Bijbel aangezet worden om zich in te zetten voor hervorming en vernieuwing krijgen regelmatig te maken met de bovenstaande beschuldigingen. De behoudende theoloog zegt dat hij ‘gewoon’ de Bijbel leest, en daarmee ‘gewoon’ doet wat God van ons vraagt. De hervormer zou marchanderen met de teksten, zichzelf centraal zetten, doen alsof de Bijbel een moeilijk boek is, of net zo lang aan de knoppen draaien tot de tekst de gewenste uitkomst geeft.

Die kritiek is best begrijpelijk. Hoe kan het bijvoorbeeld dat Paulus zegt dat vrouwen moeten zwijgen, terwijl christenen nu zeggen dat vrouwen moeten spreken in de kerk? Of hoe kan het dat ‘mannen die bij mannen liggen’ in 1 Korinthe 6 buiten het Koninkrijk worden geplaatst, terwijl hervormers nu zeggen dat de kerk dit soort relaties moet inzegenen?
Hoe is het mogelijk dat schrijvers zoals ik de Bijbel als volledig gezaghebbend zien, terwijl ze toch tot de bovenstaande tegenstellingen komen? In dit blog wil ik laten zien dat dat de genoemde kritiek om schijnbare tegenstellingen gaat. Ik hoop te laten zien dat mijn lezen van de Bijbel toch juist dat doel heeft mijn eigen ik zoveel mogelijk af te sluiten, om me zo meer op de bedoeling van de Heilige Geest te kunnen concentreren. Dat wil ik doen aan de hand van drie eenvoudige voorbeeldzinnen:

“Het zwembad is lauw.”
“Blijf bij de bank vandaan.”
“Heb je het nummer goed gedraaid?”

Drie zinnen, maar wat betekenen ze? Voor een tiener in 2006 was ‘lauw’ een variatie op ‘cool’ en ‘hot’. Hij heeft het over een gaaf zwembad! Maar als de directeur het zwembad lauw noemt is hij juist niet tevreden. De betekenis van de 2e zin hangt af van de persoon die hem uitspreekt. Is dat een spaarder van de failliete bank Icesave in 2009, een moeder die tegen haar ongepoetste kleuter in de woonkamer spreekt, of de trainer tegen zijn hockey pupil? En hoe zit dat met dat draaien van dat nummer? Gaat het om een hotelkamer waar kamernummer ‘6’ op zijn kop was komen te hangen? Of bedoelt de spreker dat hij een telefoonnummer via aanrakingen op het capacitieve scherm van zijn smartphone heeft ingevoerd, en noemen we dat nog steeds ‘draaien’ vanwege de bakelieten telefoons met draaischijven van vroeger?

Gewoon lezen wat er staat…. dat is nogal wat! Ineens sta ik als lezer dan centraal! Als ik de directeur van dat zwembad ben kom ik dan tot een hele andere conclusie dan die tiener die te gast is. Is dat bij de Bijbel ook zo? Is de bijbelse boodschap anders voor middeleeuwers dan voor oude grieken? Leest een rijke christen een andere Bijbel dan een arme? Maakt het verschil of je als jongere of als oudere de Bijbel leest? Past de boodschap zich telkens aan aan de lezer? Want dat is wat er gebeurt als we de Bijbel ‘gewoon lezen zoals het er staat’. Dan is de associatie die ik met een woord en een zin heb van doorslaggevend belang. Mijn opvoeding, mijn culturele context, mijn loyaliteiten, mijn eigen identiteit, die worden dan allemaal belangrijk voor mijn begrijpen van de Bijbel.

Gewoon lezen
Daarom is er de hermeneutiek. Hermeneutisch bijbellezen betekent dat je je allereerst bewust bent van je eigen vooronderstellingen, maar nog belangrijker, dat de boodschap van de Geest dieper is dan zwarte krabbeltjes op wit papier. De hermeneutiek helpt ons om van schijnbaar willekeurige inktpatronen in een boek te komen tot het leren begrijpen van wat de Geest tegen de gemeente te zeggen heeft. Dat is helemaal niet zo ingewikkeld, blijkt in de dagelijkse praktijk. Binnen een korte tijd begreep in 2006 elke volwassene die met tieners omging dat ‘lauw’ niks met temperaturen te maken had. En ook nu snappen kinderen die nog nooit een bakelieten telefoon in hun handen hebben gehad wat het is om een nummer te draaien. En als je twijfelt vraag je het gewoon na: “Wie zegt dat ik bij de bank vandaan moet blijven?” “De coach” “Oh, dan zal ik beter mijn best doen op de training!”. Daarom schrikken we ook niet als we in de Bijbel lezen: “Er is geen God!”, want dan bekijken we de tekst even rustig, en zien we dat ‘de dwaas’ dat zegt. Dat is hermeneutiek. Niet ‘gewoon lezen wat er staat’, alsof ik als lezer het laatste woord heb, maar je best doen om te begrijpen wat de schrijver en de Inspirator van de Bijbel ons te zeggen heeft. Het is verder kijken dan je eigen interpretatie lang is.

Museum
Dat maakt het lezen van de Bijbel niet nodeloos ingewikkeld. Als wij het 2e gebod lezen dat je voor jezelf geen afbeeldingen mag maken, weten we dat het over afgodsbeelden gaat, en niet over vakantiefoto’s. De betekenis van het bloed van Christus kan vervreemdend lijken voor een buitenstaander, maar wie de kerk regelmatig bezoekt kent de achtergronden van de offercultuur van het oude verbond, en de vervulling die deze krijgt in de dood van Jezus Christus aan het kruis op Golgotha. In de gereformeerde traditie kunnen we aardig uit de voeten met de Drie-eenheid en de verbondsdoop. Belangrijke theologische thema’s die we niet ‘gewoon’ in de Bijbel lezen ‘zoals het er staat’. Begrijpend lezen is een oude christelijke traditie. We moeten dat nu niet verdacht gaan maken omdat het opnieuw lezen van de Bijbel nu tot veranderende inzichten leidt.
Het is de taak van predikanten en theologen om de culturele context van de bijbelschrijvers bekend te maken, zodat de gewone christenen de schriften eenvoudig kunnen openen. Zo is dat altijd gebeurd. Het probleem ontstaat pas als theologen dit gaan weigeren. Als ze het Hebreeuws niet meer gaan vertalen en de culturele context als onbelangrijk gaan beschouwen. Dan wordt God uit de tijd gehaald en de Bijbel losgemaakt van de cultuur. Dan verliezen de woorden het gezag en slaan de letters ons dood. Want als de Bijbel losgezongen wordt uit haar context, dan kunnen wij hem niet toepassen in onze context, en raakt de Kerk van Christus haar plaats als licht voor de wereld kwijt. Dan worden we een museum.

Knielen
Als we de cultuur van toen meenemen bij het lezen over homoseksualiteit en de positie van de vrouw in de Bijbel, dan relativeren we de Bijbel niet. Integendeel, dan gaan we echt op zoek naar wat de Geest ons te zeggen heeft. Zoals de jeugdleider die gaat uitzoeken wat dat woordje ‘lauw’ nu echt betekende voor tieners in 2006. Als wij de Nederlanders in 2019 willen raken met het Evangelie helpt het ons om beter te begrijpen hoe Paulus de Grieken en de Romeinen benaderde in de 1ste eeuw na Christus. Het gezag van de Bijbel neemt toe als we de diepte achter de woorden en de letters leren kennen. Dat is geen academische bezigheid. Het begint met het gebed om de leiding door de Heilige Geest. Knielen voor God is het erkennen dat je eigen begrijpen niet recht overeind kan blijven staan. Het is het geloof dat de boodschap van het Evangelie van zonde en genade geen oude tekst van vroeger is, maar ook nu nog dezelfde krachtige betekenis heeft. Niet als we deze in het Grieks gaan uitroepen op de Dam in Amsterdam, maar door deze te vertalen naar het nu. De Heilige Geest leert ons met Pinksteren allereerst om te spreken in de taal van de hoorder.

Lauw en cool en hot
Dan kan het zomaar gebeuren dat het ‘lauw’ van 2006 in 2019 ineens ‘hot’ of ‘cool’ blijkt te zijn. Dan wordt de waarschuwing om bij de bank vandaan te blijven uit 2009 nu een aansporing om in 2019 je bij die maatschappelijk en ethisch verantwoorde bank aan te sluiten. En dat nummer draai je dan correct door het in te drukken. De opdracht aan Griekse vrouwen om te zwijgen wordt voor Nederlandse vrouwen in de 21ste eeuw een roeping om het Evangelie van Jezus Christus juist te verkondigen, de gruwel gaat dan over een eigenwillige godsdienst die homoseksuelen gebiedt om alleen te blijven en hen daardoor vaak drijft naar een wereld waar liefde en trouw weinig betekenis hebben.

Schandalig
Want achter die woorden van Paulus dat de vrouw moet zwijgen gaat een bedoeling schuil. Het is niet zo dat Paulus seksistisch was, of er een wet is tegen sprekende vrouwen. (Dat zou ook vreemd zijn want het Oude Testament kent nergens zo’n gebod). Paulus heeft een doel: hij wil geen aanstoot geven in een Griekse cultuur waarin publiek sprekende vrouwen als schandalig werden gezien, en het gezag van de voorgangers ondermijnden. Als wij in onze tijd willen voorkomen dat de Nederlanders de voorgangers in de kerken als schandalig zien horen daar juist sprekende vrouwen bij. De bedoeling van de Heilige Geest ligt dus dieper dan de oppervlakkige betekenis van de woorden. Het zwijgen van de vrouwen bij Paulus was geen doel in zichzelf, het was een middel om de verkondiging van het Evangelie te helpen. Die achterliggende bedoeling overstijgt tijd en cultuur, het middel kan veranderen.
Zo blijft de tekst van toen actueel en gezaghebbend voor nu. En zo ingewikkeld is dat niet om dat te begrijpen. In sommige culturen zoenen mannen elkaar, in onze cultuur niet. Als Paulus ons opdraagt elkaar met een broederlijke kus te groeten, dan is dat voor ons prima om dat met een ietwat afstandelijke handdruk te doen. Het doel is dat je elkaar als broeders en zusters erkent, elkaar groet, eensgezind bent.
Het gevaar van het ik-gerichte ‘gewoon lezen’ is dat je zelf de scherprechter wordt. Theologen die niet gewend zijn elkaar te zoenen gaan dan beslissen dat die ‘broederlijke kus’ wel cultuur is, maar vrouwen die moeten zwijgen voelt voor hen aan als een lauw… ik bedoel warm bad, en daar is de hermeneutische vertaling dan ineens niet meer nodig. De lezer staat centraal en maakt de betekenis.

Aanscherpen
Daarom is het goed als van elkaar verschillende christenen met elkaar in gesprek blijven, dan kunnen we elkaar aanscherpen. Meer begrijpen van de Bijbel. Dat gaat niet alleen over cultuur en taal, ook over meer begrijpen van het Evangelie, Gods heilsplan, de profeten, etc. Het is niet voor niets dat christenen al millennia lang zich laten onderwijzen door voorgangers, zich opsluiten in hun kamer om in stilte te bidden en te lezen. Want hoe vertrouwder je raakt met het lezen van de Bijbel, hoe meer je deze Bijbel ook ‘gewoon’ kunt lezen. Dan voelen die teksten over beelden niet vreemd meer aan, we weten immers van de afgodscultuur van vroeger. De wetten plaatsen we dan binnen het kader van het liefdesgebod omdat we hebben geleerd dat alles wat God van ons vraagt ook heilzaam is voor ons. We gaan dan lijnen zien tussen de offercultus in het oude Israël en God die zijn eigen Zoon offerde. Het wordt er niet nodeloos ingewikkeld van, kinderen kunnen het leren op de zondagsschool of de kindernevendienst.

Hoop
Paulus leert het ons al: De letter doodt maar de Geest maakt levend. We mogen verder kijken dan letters. Niet omdat die letters er niet toe doen, zeker niet! Die letters zijn een hulpstuk om ons te brengen bij de boodschap van God. Eerst in het Grieks en het Hebreeuws, maar dan ook vertaald in het Nederlands, door stijlvormen en grammatica heen, door tijd en cultuur heen komt de boodschap van God bij ons. Een boodschap die soms lijnrecht ingaat tegen onze eigen opvattingen. Een Evangelie die ons aanspoort om een licht te zijn in onze eigen tijd. Een boodschap die ons aan kan zetten tot hervorming en verandering, waarbij we een stukje aan onszelf moeten sterven. Want er is niets zo menselijk als alles bij het oude willen laten. Het veilige gevoel van weten wat er van je wordt gevraagd. Een stel regels en wetten waarbinnen je keurig denkt te kunnen opereren. Het levende water komt stil te staan, de letters verstenen, en wie de Bijbel opnieuw wil openen wordt verketterd.
Zet daarom het water in beweging! Vraag de Heilige Geest of hij zijn wind wil laten waaien. Luister naar elkaar vanuit de hoop dat God ons iets te zeggen heeft voor onze tijd, dat de Kerk meer is dan het warm houden van oude opvattingen en gewoonten. Geloof dat de Bijbel een tijdloze boodschap is, ondanks dat deze is verpakt in tijdsgebonden tekens en woorden. Het is een wonder dat God ons met de boeken van het Oude en Nieuwe Testament al millennia lang verrast, leert, inspireert en bekeert. En ik geloof dat dat door zal gaan tot Christus terugkomt!

[1] ds. C.H. Hogendoorn, De Waarheidsvriend 2019 nr. 36,  september 2019: “Scheppingsordeningen (1) Een wegebbende notitie”
[2] dr. A.A.A. Prosman, Reformatorisch Dagblad 04-09-2019: “Verschuiving zichtbaar in bezinning op homoseksualiteit”
[3] dr. P. de Vries, Reformatorisch Dagblad 25-09-2019: “Om de Schrift te kunnen begrijpen, is de juiste bril nodig”
[4] T.L. Bruinius, De Bazuin Jaargang 7 nr 35: “Lees wat er staat”