Evolutie, lijden en pijn – Evolutie en Gods goedheid – Deel 2
|Evolutie en Gods goedheid
Deel 1: De mens is sterfelijk geschapen
Deel 2: Evolutie, lijden en pijn
Deel 3: De zondeval
——————————————————-
Lijden en pijn zijn niet hetzelfde. Je kunt lijden zonder pijn, en je kunt pijn hebben zonder dat je lijdt. Wekenlang kon ik niet sporten door een hamstringblessure. Ik voelde wat spanning in mijn bovenbeen als ik te fel bewoog, maar echt pijn deed het niet. Toch leed ik omdat ik wist dat ik niet helemaal gezond was, vroeg me af of ik met het ouder worden vaker dit soort blessures zou krijgen, en hoe lang ik nog fanatiek zou kunnen blijven sporten. In diezelfde periode haalde ik mijn onderbeen open, dat deed flink veel pijn. Toch leed ik daar niet onder, ik wist wat het was, en dat het vanzelf zou genezen. Lijden en pijn raken elkaar vaak, maar zijn niet hetzelfde. In het debat rondom schepping en evolutie stellen we de vraag: Kan een goede God wel gebruik maken van evolutionaire systemen waarin zoveel lijden en pijn voorkomen? Past het evolutionaire lijden wel bij de goedheid van God?
Pijn is een goed biologisch mechanisme. Mensen die lijden aan HSAN ervaren geen pijn en kunnen daardoor heel moeilijk normaal functioneren. De pijnprikkel die wijst op gevaar functioneert niet, waardoor zij zichzelf telkens beschadigen.
Als computerprogrammeur installeer ik foutprocedures voor als er een probleem ontstaat. Dan wordt er een mail gestuurd naar de applicatiebeheerder met daarin zoveel mogelijk informatie over het probleem. Zo’n foutsignalering kun je zien als een pijnprikkel. Applicatiebeheerders balen als een stekker als zo’n foutmelding binnenkomt, maar nog nooit vroegen ze mij waarom ik die irritante foutmelding had ingebouwd. Ze vragen om een oplossing, die kan worden gevonden met de informatie uit de foutmelding.
Zo is het ook met onze pijnprikkels. Ik stoot mijn teen en mijn hersens krijgen een signaal dat er iets mis is. Ik reageer daarop door mijn voet even te ontzien totdat mijn lichaam de schade heeft genezen. Pijn is niet fijn, maar het is in zichzelf ook niet per se een vorm van kwaad.
Wat de mens onderscheidt van de dieren is dat wij reflectieve, zelfbewuste wezens zijn. Hoewel zelfbewustzijn ook bij sommige dieren waargenomen is, is de mens het enige reflectieve wezen. Niet alleen weten wij dat wij zijn, wij denken ook na over wie wij zijn, waarom wij zijn wie wij zijn, waar wij vandaan komen en waar wij naartoe gaan, hoe anderen naar ons kijken en wat wij kunnen of moeten doen om het beeld dat de ander van ons heeft te veranderen. We denken na over onze plaats in de groep.
Het gegeven dat dieren soms ook emoties tonen maakt hen nog niet reflectief. Er is een verschil tussen blij zijn en weten dat je blij bent, of je afvragen waarom je blij bent en nadenken over wat een ander er van vindt dat je blij bent.
De schepping zit vol ontploffende sterren, uitbarstende vulkanen, botsende planeten, en rotsen die afslijten in de golven van de branding. Geen christen zegt dat deze objecten lijden, laat staan dat we het zullen zien als een vorm van kwaad. Ook beschadigingen aan levende organismen zien we meestal niet als lijden en kwaad. Bomen worden door de bliksem getroffen, graan wordt afgesneden bij de oogst, konijnen verslinden wortels, paddenstoelen worden door de hagel kapot geslagen. Niemand zal zeggen dat deze organismen lijden, laat staan dat er sprake is van kwaad. Bij het evolutionaire lijden denken we vooral aan de grote zoogdieren, en dat is logisch, want deze dieren vertonen emotioneel gedrag dat wijst op enige mate van zelfbewustzijn. Wij verwachten dat deze dieren lijden omdat we denken dat wij onszelf in hen kunnen verplaatsen, en dat wat hen overkomt door ons als lijden ervaren zou worden. Het is alleen de vraag of het dier dit ook zo ervaart. Denkt het dier ook: “Mijn poot ligt eraf, nu kan ik niet meer jagen en zal ik sterven!”? Of denkt het dier alleen maar: “au” of: “Ik heb pijn”.
De hoogste vorm van lijden die het christelijk geloof kent is de eenzaamheid. Als Jezus aan het kruis hangt wordt hij door God verlaten. De spijkers, de wonden, de doornenkroon, ze laten ons zien dat Jezus lijdt, maar zijn echte lijden ligt dieper. Die ligt in de verbroken relatie met zijn vader. De naam van God is ‘Ik zal er zijn’, waarmee hij het tegenovergestelde van eenzaamheid voor ons is.
Wie wij zijn wordt gedefinieerd door wie wij ten opzichte van God en onze naaste zijn. Het is nog maar de vraag of dieren reflecteren over deze vragen.
Binnen het christelijk geloof is dat belangrijk omdat deze vraag aan de oorsprong van de zonde ligt. Zelfbewustzijn gaat niet alleen over de vraag wie je zelf bent, maar ook wie je bent ten opzichte van de ander. In het perspectief van de zondeval in Genesis komt dat in het licht te staan van de vraag wie ik ben ten opzichte van God.
In het volgende blog in deze serie wil ik terugkomen op dat onderwerp. Nu concludeer ik dat lijden en een hoge mate van zelfbewustzijn bij elkaar horen. Pijn is in zichzelf geen lijden, hoe erg de pijn ook kan zijn. Het lijden wordt veroorzaakt doordat wij als mensen gaan reflecteren op de vraag wat dit lijden betekent voor wie wij zijn wat onze toekomst is. Maar ook als we niet uit kunnen sluiten dat dieren lijden, kun je het nog niet gelijkstellen aan moreel kwaad.
Zonder reflecterend zelfbewustzijn is er geen moreel verschil tussen een komeet die een levenloze planeet in stukken uit elkaar slaat, een boom die door de bliksem getroffen wordt of een vis die opgegeten wordt door een haai. Daarom kan een goede God evolutionaire processen gebruiken voor een door hem gewilde doorgaande schepping, hoezeer wij er zelf ook onder zouden lijden als ze ons zouden treffen.
——————————————————-
Evolutie en Gods goedheid
Deel 1: De mens is sterfelijk geschapen
Deel 2: Evolutie, lijden en pijn
Deel 3: De zondeval