Lezing lunchbijeenkomst “Seksisme in de Kerk”

Op vrijdag 24 september 2021 organiseerde het Netwerk Gelijkwaardig Leiderschap, onderdeel van Missie Nederland, een lunchbijeenkomst over de problematiek van seksisme in de kerk, naar aanleiding van het onderzoek dat Aliene Boele voor het Nederlands Dagblad uitvoerde.
Robert Plomp hield tijdens deze bijeenkomst een lezing waarin hij inging op ‘helder onderscheid’, bijvoorbeeld tussen intenties en gevolgen, genade en consequenties, collectief en individu, seksuele intimidatie en seksisme, gender-discussie en gesprek over seksisme, ambtsdrager in functie en persoon, seksisme en behoudende visie, zuivere theorie en gebroken praktijk, en de bijbelse boodschap en onze culturele bril. In het Nederlands Dagblad verscheen al een deel van deze lezing.

De volledige tekst is als volgt:

Helder onderscheid

Toen ik begin-twintig was scheurde ik tijdens een weekend van de jeugdvereniging met mijn oude Peugeot 205 over de rijksweg. De 180 tikte mijn ietswat roestige auto’tje nog makkelijk aan, en ik hoopte stiekem dat dat mijn passagiers de kracht van mijn wagentje zouden zien.
Maar op het kamphuis werd ik aangesproken door een van de oudere, wijzere verenigingsleden. Ze zei dat ik gevaarlijk reed! Dat vond ik natuurlijk niet, het was rustig op de weg, het weer was goed, ik was een goede chauffeur, m’n auto kon het prima aan, je kent de smoesjes wel.
“Dat je het voor jezelf recht kunt praten zal vast wel”, reageerde ze, “maar realiseer je je wel dat je de verantwoordelijkheid hebt voor je passagiers, die hun veiligheid aan jou toevertrouwen? En je hebt ook een ichtus achterop je auto zitten.” Andere verkeersdeelnemers zien jou langsscheuren, en geven Jezus de schuld!”

Op jonge leeftijd leerde deze vriendin me dat ik niet alleen voor mezelf leef. Mijn woorden en daden hebben consequenties, ook als ik het voor mezelf allemaal recht kan praten. Bij het gesprek over seksisme in de kerk is dat iets dat we ons als eerste sterk moeten realiseren.
Als het gaat over seksisme staan onze intenties en beweegredenen in de schaduw van de verantwoordelijkheid die we als christen dragen. Wat we voor onszelf kunnen verantwoorden, al dan niet terecht, is van ondergeschikt belang. De veiligheid van hen die zich aan ons toevertrouwen is belangrijker, het beeld dat wij scheppen van Christus heeft prioriteit.

Daar moest ik aan denken toen ik twee predikanten van middelbare leeftijd in gesprek hoorde over seksisme. Hun opmerking: “wat draag je een leuk jurkje”, was goed bedoeld, ze wilden hoffelijk zijn. Vroeger was dat geen probleem. Ze bedoelden er niets kwaads mee. En ik geloof ze. Maar als het gaat om seksisme in de kerk zijn niet onze goede bedoelingen doorslaggevend, maar de verantwoordelijkheid die we dragen voor hen die aan ons toevertrouwd zijn, en de Naam van Christus die op de Kerk staat.
Een christen, en zeker een ambtsdrager, onderscheidt zich met een houding van luisteren en leren, ook als het begrijpelijk is dat je je aangevallen voelt en jezelf verdedigen wilt.

Maar nederigheid en luisteren zijn niet het enige waar de Kerk zich in onderscheidt. We zijn ook geroepen om genadig te zijn. Dan bedoel ik nu vooral het christendom als collectief. Een slachtoffer van seksisme als individu heeft namelijk allereerst onze steun nodig, voor haar nu niet de opdracht om genadig te zijn. Het is onderscheid tussen collectief en individu is van belang. Voor ons als kerk is genade van belang, laat ik dat uitleggen;

Christenen volleyballen om de een of andere reden vaak. Op gemeenteweekenden en kerkelijke toernooien heb ik talloze keren met mijn broeders en zusters op het volleybalveld gestaan. Als vissers van mensen worden we kennelijk door dat net aangetrokken. In de afgelopen decennia zijn de volleybalregels veranderd. Ik ben geen expert, maar zoals ik het begreep mocht je op een gegeven moment de bal ook met je voet spelen. Bij al die amateur-toernooien leverde dat ontelbare discussies op. Vooral ook omdat niemand de regel echt begreep.
Als ik het goed heb mocht het eigenlijk slechts 1 keer per set, en alleen als de voet de grond raakte. Nou, ik heb halve omhalen gezien, en sommige potjes leken meer op voetvolleybal.
Als amateurs konden we eigenlijk niets met die nieuwe regel. Voor veel enthousiaste spelers die al tientalle jaren op dat kerkelijke volleybalveld stonden was er niks meer aan. Zij hadden het gevoel dat de regels tijdens het spel veranderden, terwijl niemand hen echt begrijpelijk kon uitleggen wat er gebeurde.

Zoiets voltrekt zich ook op dit moment in onze samenleving. De regels van het spel veranderen. Daar zijn goede redenen voor, allereerst omdat het leven geen spelletje is, en er veel dingen gebeuren die voor pijn en verdriet zorgen. Het is goed dat we met elkaar proberen meer oog voor elkaar te hebben, maar dat levert ook verwarring op. Daar mogen we als Kerk, als collectief dus, ook begrip en genade voor hebben. We hoeven in de Kerk geen cancel-cultuur te introduceren. Als kerk mogen we ons onderscheiden door in het gesprek rondom seksisme beslist de kant te kiezen van het slachtoffer, maar niet zonder genadig te willen zijn voor de dader.

Misschien viel het u al op dat ik het woord ‘onderscheid’ een paar keer heb laten vallen. Missie Nederland vroeg me expliciet om in deze lezing in te gaan op het onderscheid, bijvoorbeeld tussen seksisme en seksuele intimidatie, en tussen een klassieke ambtsvisie en seksisme. Daar ben ik bijna aan toe.
Maar terwijl ik nadacht dacht over die vragen werd ik steeds enthousiaster over dat woordje ‘onderscheid’. Daarmee doe je namelijk recht aan verschillende belangen, uitgangspunten en posities, zonder dat je het een met behulp van het ander nuanceert of relativeert. Onderscheid geeft alles een eigen plaats.

Onze goede intenties bijvoorbeeld relativeren of nuanceren de traumatische ervaringen van een ander niet. Paulus schrijft dat het kwaad dichtbij hem komt juist ook als hij het goede zoekt. Wat ik niet wil, de ander beschadigen, dat doe ik!

Het onderscheid tussen intenties en gevolgen raakt daarmee de kern van de christelijke schuldbelijdenis.
Onderscheid betekent dat beiden naast elkaar kunnen bestaan. Ervaringen en intenties cancellen elkaar niet uit. Laat je goede bedoelingen geen belemmering zijn om echt aandacht te hebben voor de kwade ervaring van de ander.
Maar ook: genade kan bestaan naast de consequenties die iets heeft. Concreet: Iemand kan vergeven worden, maar wel het ambt op moeten geven.

Onderscheid doet er toe als we met elkaar praten over seksisme in de kerk.

Ook is het belangrijk om onderscheid te maken tussen de actuele gender-discussies en seksisme. De gender-discussie is helaas sterk gepolariseerd. Die polarisatie mag niet overslaan op het gesprek over seksisme. Of je nu klassiek of progressief denkt over gender-vraagstukken, alle partijen zijn het eens dat seksime niet goed is. Dit onderwerp kunnen we in de Kerk gezamenlijk aanpakken.
Wellicht vanuit verschillende perspectieven, maar met hetzelfde doel: in de Kerk van Christus mogen wij elkaar niet beschadigen, kleineren, of achterstellen op basis van geslacht, afkomst of maatschappelijke positie.

Anders kunnen we vanuit kritiek op een klassieke ambtsvisie concluderen dat er sprake is van seksisme. Of wellicht seksisme bagatelliseren omdat het een postmodern aspect van het gender-debat zou zijn. Vandaag wil ik er voor pleiten dat we dit onderscheid blijven maken, en vanuit de volle breedte van de kerk gezamenlijk ons blijven uitspreken tegen seksisme.

Het volgende te maken onderscheid is wat complexer. Dan gaat het om het verschil tussen seksuele intimidatie en seksisme. Die verwarring ligt niet in het gegeven dat beide woorden met ‘seks’ beginnen. (Uit ervaring weet ik dat het wel van belang is om dat onderscheid al vroeg aan kinderen uit te leggen.)
Het is complex omdat seksuele intimidatie wel vaak met seksisme te maken heeft. Ter voorbereiding op deze lezing heb ik contact gehad met dominee Leene en relatiecoach Drost. Almatine Leene is voorzitter van stichting Veilige Kerk die zich oa. inzet voor het bestrijden van seksueel grensoverschreidend gedrag. Cocky Drost is gespecialiseerd in seksualiteit binnen relaties.

Drost legde me uit: “Seksisme gaat over bewust of onbewust negatief onderscheid maken tussen mannen en vrouwen, seksuele intimidatie gaat over overschrijden van seksuele grenzen”. Seksuele intimidatie heeft dus een seksueel aspect, seksisme gaat over een onderdeel van onze identiteit.
Leene ziet dat seksisme wel een reden voor seksuele intimidatie kan zijn. Omdat bv. een man vindt dat een vrouw geen gezag mag hebben over hem objectiveert hij haar, en reduceert haar daarmee tot enkel haar lichamelijkheid.
In een theologische context is die lichamelijkheid (meestal) irrelevant. (Ik zeg ‘meestal’, ik wil lichaam en ziel niet van elkaar lostrekken). Een opmerking over iemands uiterlijk haalt de aandacht weg van wat ze zegt of doet. Het spreken over iemands uiterlijk is ook een uiting van macht: “Ik kijk naar jou, ik zie jouw lichaam, en ik voel me vrij genoeg om dat te laten weten. Ik eigen mij nu het recht toe om iets te zeggen over jouw verschijningsvorm. Of zelfs om je intiem aan te raken.”

Kijk, in de disco, ik weet niet hoe vaak u daar komt, maar in de disco ligt het anders dan in de kerk. Die heeft deels ook de functie om mensen met elkaar in contact te brengen die niet alleen geïnteresseerd zijn in elkaars geloven en leven. Je zou kunnen zeggen dat de grenzen daar wat lastiger liggen, hoewel daar gelukkig ook discussie over is. Maar op de dansvloer wordt dat spel gespeeld waar mensen van min of meer gelijke leeftijd interesse hebben in hoe de ander eruit ziet.
Maar vandaag gaat het over seksisme in de kerk! Een zestigjarige getrouwde ouderling van dienst kan geen opmerking maken over de uiterlijke verschijning van de 30-jarige getrouwde gastpredikant. Dat uiterlijk is niet relevant, en de opmerking is niet gepast.

Ik wil de persoon niet loskoppelen van het ambt dat zij of hij draagt, maar we moeten wel onderscheid maken tussen de ambtsdrager in functie, en de persoon daarachter. Dat is misschien iets waar de breedte van de kerk iets kan leren van de behoudendere kerken. Zo zijn er bijvoorbeeld doop-afspraken tussen kerken zoals de Gereformeerde Gemeente, de Rooms Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland. Die aanvaarden elkaars doop. Dat betekent dat in de GerGem de doop van een PKN’er wordt aanvaard, ook als deze door een vrouwelijke dominee is bediend. Voor hen is het ambt van groter belang dan de vraag of de ambtsdrager dat ambt wel mocht dragen. Er is gedoopt in de Naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. De ambtsdrager is het middel om dit sacrament te bedienen.

In de kerk is de predikant in functie, ze is dienaar van het Woord, en leidt de dienst. Vanzelfsprekend laat ze zichzelf niet thuis, maar als gemeentelid, als ouderling of diaken, mag je je er wel bewust van zijn dat er geen vrouw of man, jongen of meisje, rijke of arme, immigrant of autochtoon voor je staat, maar een dienstknecht van God. Dat betekent niet dat we kritiekloos moeten luisteren, maar wel vanuit een nederige houding, en met gezag voor het ambt. Dat staat denk ik los van een hoge of een lage ambtsvisie.

De wens om hoffelijk te zijn is begrijpelijk. Cultureel gezien zijn we misschien wel voorgeprogrammeerd om daarom een vrouw als eerste een complimentje te geven over haar verschijning. Maar de regels zijn veranderd, en terecht. Hoffelijkheid is, hoe goedbedoeld ook, toch ook een teken van macht of ongelijkheid. Er zijn situaties waar dat van toepassing is, maar ik hoef niet hoffelijk te zijn jegens de predikant, misschien is ze gekomen om me te vermanen.

Het lastigste onderwerp voor vanmiddag is het onderscheid tussen een klassieke ambtsvisie en seksisme. Laten we beginnen bij seksisme zelf. Dat is onderscheid maken tussen mensen op basis van hun geslacht. (Het onderscheid tussen gender en geslacht laat ik liggen, waarvoor mijn excuses.)
Dat onderscheid kan legitiem zijn, zo begreep ik van jurist Hans Bügel. Denk aan het zwembad waar aparte kleedruimtes zijn voor mannen en vrouwen. Of denk aan de sportvelden waar legitiem onderscheid gemaakt mag worden tussen dames en heren. Niet legitiem seksisme betreft situaties waar het geslacht er niet toe doet.

De geloofsvisie dat God man en vrouw gelijkwaardig geschapen heeft, maar verschillende rollen in kerk en maatschappij geeft, is legitiem. Uiteraard onder bepaalde voorwaarden, waar ik straks op terugkom, maar in principe is het legitiem. Daarmee bedoel ik niet dat het ook ‘juist’ of ‘correct’ is. (en ook niet dat het dat niet is!) Het is ook belangrijk om te erkennen dat het wel als seksisme ervaren wordt door veel vrouwen, en hen belemmert in het gehoorzamen aan hun roeping.
Laat ik daarom deze paradox proberen te illustreren met behulp van korfbal. Ik korfbal namelijk, en dat is de enige prachtige sport waarbij mannen en vrouwen in teamverband samenspelen. Daarbij zijn alle spelers gelijk, maar er is ook onderscheid. Zo mag een man niet de directe tegenstander zijn van een vrouw. Wij korfballers geloven dat het spelletje zo beter werkt, dat levert namelijk tactische mogelijkheden op, en vraagt om creatieve oplossingen.
Christenen die in kerk of maatschappij verschillende rollen zien voor mannen en vrouwen volgen iets van die gedachte. Zij geloven dat een kerk op die manier beter functioneert. Niet omdat ze dat zelf bedacht hebben, maar omdat dat volgens hen Gods wil is.

Afgelopen lente is er een boekje van mij verschenen waarin ik de theologie die daar achter zit heb uitgeplozen en besproken. Laat ik eerlijk zijn, ik ben niet objectief op dit onderwerp, naar mijn eigen visie heeft God mannen en vrouwen geschapen om juist met elkaar dezelfde rollen te vervullen. Maar bij het lezen van de verdediging van de klassieke visie, en ook in gesprek met klassiek-denkende meelezers, viel het me op hoe zij redeneren vanuit zuivere motieven. En die motieven en het principe zijn niet seksistisch.

Nu is het wel belangrijk om opnieuw onderscheid te maken. Want een zuivere theorie leidt niet automatisch tot een zuivere praktijk. Dat blijkt ook wel uit het onderzoek dat Aliene Boele deed voor het Nederlands Dagblad, ook in kerken waar vrouw en man wel dezelfde rollen vervullen komt seksisme voor. Voor de verschillende kanten van de kerk geldt dat het kwaad ons nabij is als we het goede zoeken. Een reden temeer om met elkaar in gesprek te blijven, want het kwaad kan zich op verschillende plekken op diverse manieren manifesteren. We kunnen elkaar dus helpen!

Want kerkelijk onderscheid tussen man en vrouw kan namelijk ook gebeuren op oneigenlijke gronden. Bijvoorbeeld vanuit het geloof dat de vrouw de juiste capaciteiten niet heeft, eenvoudiger verleid kan worden, emotioneler is, of ondergeschikt moet zijn aan elke man. Al die ideeën leven in de orthodoxie, ondanks dat de officiële theologische visie daar geen ruimte voor geeft. De Bijbel geeft geen aanleiding voor dat soort opvattingen, vinden ook behoudende theologen. De genoemde motieven zijn niet alleen seksistisch, ze leiden ook tot seksisme omdat het mannen redenen geeft om neer te kijken op vrouwen.

Ook de wijze waarop een kerk het idee ‘gelijkwaardig maar niet gelijk’ uitvoert kan seksistisch zijn. Hebben mannen en vrouwen dan ook echt verschillende rollen? Zijn er gebieden waar de man niets te zeggen heeft, of niet mag komen, of is alleen de rol van de vrouw beperkt?
Er zijn kerken waar dit in de praktijk bijna het geval is. Daar leidt de vrouw het huishouden, de creche, de keuken. Los van de vraag of dat wenselijk is, is het in ieder geval consequent. Dan hebben man en vrouw werkelijk een eigen rol. Maar in onze tijd ben ik niet bekend met een christelijke stroming waar de man echt niets te zeggen heeft over de opvoeding, het eten, of de verzorging van de kinderen.
Er is geen enkele kerk waar een man de creche of de kinderclub principieel niet mag leiden.

Als laatste wil ik het onderscheid aansnijden tussen de Bijbelse boodschap en onze culturele bril. Hoeveel nemen we mee van onze onchristelijke buren of onze kerkelijke tradities als we de Bijbel openslaan?
Als we de Bijbel lezen vanuit het kader van onze eigen context, en het is onmogelijk om dat niet te doen, heeft dat impact op ons geloof. Ook onze eigen opvattingen over man/vrouw-verhoudingen nemen we mee. Daarbij is geen onderscheid tussen progressief of behoudend.
Daarom heeft seksisme, in kerk of wereld, invloed op ons geloof. Op de manier waarop we God zien als onze Vader, en Jezus als de Zoon van God. Ook onze culturele en kerkelijke ideeën over vaderschap gaan mee. Is dat een harde doch rechtvaardige man, of een softe knuffelaar? Ligt de zorg en de liefde bij de vrouw? Wat voor praktijkbeeld geeft dat van God, als Hij niet ook onze hemelse Moeder is? De manier waarop wij het ouderschap, het oom- of tante zijn invullen heeft invloed op het godsbeeld van kinderen.

Wij weten en geloven dat God zich wel vaak openbaart als man in de Bijbel, maar niet mannelijk is. Net zo min als dat de Heilige Geest een duif is. Seksisme is niet alleen een probleem voor vrouwen, waar mannen wellicht goedmoedig oplossend aan bij kunnen dragen. Seksisme is, net als racisme of onderscheid obv maatschappelijke posities, een kwaad in de kerk dat het geloof beschadigt.
Het is niet voor niets dat Paulus schrijft dat er in Christus geen onderscheid is tussen man en vrouw, Jood en Griek, slaaf of vrije. Daarmee geeft hij niet alle normen vrij, maar hij onderstreept wel het principe dat alle mensen gelijk zijn voor God, en navolgers van Christus allemaal herschapen zijn naar Zijn beeld. Dat helpt ons niet om de vraag te beantwoorden of een vrouw nu wel of geen predikant mag zijn. Maar het helpt ons wel om ons te realiseren dat zij, net als hij, het beeld van Christus draagt en representeert. In het ambt van alle gelovigen en in de bijzondere ambten.

Met dat beeld race je niet met 180km/u over de rijksweg, daarom geef je geen tik op de billen, en daarom maak je geen ongepaste opmerkingen.
Hoe we ons als kerk gedragen doet er toe, er zit namelijk een ichtus-visje achterop. Iedereen kan het zien.
Laten we met elkaar proberen dat beeld zuiver vorm te geven. Met Christus als het hoofd, en wij als de leden. Met zorg voor hen die we kwaad deden, en veiligheid voor ieder die haar of zijn heil bij het Evangelie zoekt.